Bijeenkomst 5: Unamuno over Don Quichot en het tragisch levensgevoel
Miguel de Unamuno (1864-1936) is na Cervantes, Spanjes meest geniale schrijver. Hij is ook een exegeet van Cervantes’ Don Quichot, en in menig opzicht diens eigentijdse personificatie. Net als de Don bestormt Unamuno de windmolens van de moderniteit en het filosofische rationalisme. Hij strijdt tegen de orthodoxie van de moderne wetenschappelijke inquisitie. Niet in filosofische stelsels maar in poëzie, religie en mystiek is volgens hem de ware levensbeschouwing te vinden.
De filosofie in de ziel van mijn volk komt mij voor als de uiting van een innerlijke tragedie, vergelijkbaar met de tragedie in de ziel van Don Quichot, als de afspiegeling van een strijd tussen wat de wereld is volgens de wetenschappelijke rede en wat wij willen dat de wereld is volgens ons religieus geloof. […] Don Quichot legt zich niet neer bij de wereld met haar waarheid, haar wetenschap of logica.
Verbannen uit zijn vaderland wegens majesteitsschennis en gemangeld door twee dictators, belichaamt deze grote denker en dichter het beste van zijn volk. Unamuno's oeuvre omvat uiteenlopende genres. Zijn magnum opus, Del sentimiento trágico de la vida en los hombres y en los pueblos (Over het tragisch levensgevoel in de mensen en in de volken) uit 1912, verscheen in alle talen en sinds 2015 ook in het Nederlands.
Unamuno is vooral bekend als romanschrijver (zoals Niebla, in het Nederlands vertaald als Nevel). Maar in zijn eigen tijd werd hij juist algemeen gerespecteerd als een groot denker. Het tragisch levensgevoel wordt tot op de dag van vandaag goed gelezen. De beroemde Argentijnse schrijver Jorge Luis Borges beschouwde dit werk als het grootste Spaanse werk van de twintigste eeuw. Hierin meet Unamuno zich met de grootste denkers en ideeën uit de geschiedenis van de filosofie, zoals met Spinoza en Nietzsche.
Ieder weldenkend mens, meent Unanumo, wordt geconfronteerd met de innerlijke strijd tussen hoofd en hart en tussen rede en geloof – thema’s die reeds bij Dostojevski aan de orde kwamen. Deze innerlijke strijd gaat gepaard met het tragisch levensgevoel. Voor wie geluk zoekt lijkt dit niet direct aantrekkelijk, maar wie zich niet bekommert om de onsterfelijkheid van de ziel en God, veronachtzaamt de belangrijkste levensbeschouwelijke en existentiële vragen.
Het werk van Unamuno is sterk beïnvloed door Blaise Pascal en Søren Kierkegaard. Maar zoals gezegd is ook Nietzsche voor hem van groot belang. In Het tragisch levensgevoel vestigt Unamuno de aandacht van de lezer op de waarde van het leven; op ‘de mens van vlees en bloed’; op zijn honger naar onsterfelijkheid; op de ontbinding van het rationele; op het belang van de naastenliefde en de menselijke persoonlijkheid.
De zin van het bestaan is niet zomaar verstandig te leven, door het individuele voortbestaan zolang mogelijk te rekken en veilig te stellen, door middel van de wet en het recht. Onsterfelijkheid vinden wij juist door niet al te verstandig en krampachtig aan onszelf vast te houden, maar door onszelf aan de ander weg te schenken, door te lijden en te sterven en door aldus de wereld om te vormen en te vereeuwigen. Door zijn dwaasheid, door zich onsterfelijk belachelijk te maken verwierf ook Don Quichot, de Ridder van de Droevige Figuur, het eeuwige leven.
Niet ten onrechte wordt Unamuno in verband gesteld met het christelijk existentialisme en wijsgerig ‘personalisme’, een belangrijke twintigste-eeuwse variant van het existentialisme, waartoe ook de grote Nederlandse rechtsgeleerde Paul Scholten behoorde.
In de bijeenkomst gaan we na welke relevantie Unamuno’s teksten hebben in ethisch en rechtsfilosofisch opzicht. We gaan in zijn spoor op zoek naar een ‘quichotteske rechtsfilosofie’ die recht doet aan de tragische dimensies van het bestaan.