Bijeenkomst 4: 'De grootinquisiteur' van Dostojevski
De gebroeders Karamazov is de laatste roman van Dostojevski. Hij schreef het in 1880, een jaar voor zijn dood. Vrijwel alle (post-Siberische) problematieken die hem jarenlang bezig hebben gehouden, heeft hij in dit verhaal verwerkt. Dat maakt De gebroeders Karamazov niet alleen een absoluut hoogtepunt in zijn eigen oeuvre. Vanwege de rijkdom aan thema's en de gelaagdheid ervan beschouwen velen deze roman als een van de grote werken uit de wereldliteratuur.

Naast de kernthema's die eerder aan bod zijn gekomen in De droom en Aantekeningen snijdt Dostojevski in De gebroeders Karamazov andere grote vraagstukken aan. Zo komen onder meer het conflict tussen de rede en geloof, de Russische ziel en het probleem van de theodicee aan de orde. Ook heeft hij in deze roman expliciet juridische onderwerpen opgenomen die belangrijke implicaties hebben voor het denken over recht en rechtvaardigheid.

De grootinquisiteur
In het hart van de roman (hoofdstuk 5 uit Boek VI) heeft Dostojevski De legende van de grootinquisiteur opgenomen. In de theaterbijeenkomst staan we stil bij deze beroemde legende over de terugkeer van Christus op aarde en wijze waarop hij door de kerk ontvangen wordt. De grootinquisiteur is een 'verhaal in een verhaal', bedacht en verteld door Ivan Karamazov. Ivan is een typisch dostojevskiaanse jonge intellectueel. Zijn legende verwoordt de opstand van Ivan tegen de wereld die God geschapen heeft.

De grootinquisiteur kan niet los worden gezien van het geheel waarin het is opgenomen: de roman De gebroeders Karamazov. Wat is de plaats en de rol van deze legende? Wat is de relatie van het verhaal tot het grotere verhaal van de roman? Vanuit deze vragen legt Claudia Bouteligier de link naar de vorige bijeenkomst over Dostojevski en de rechtsfilosofische betekenis van deze beroemde legende.

Moet mijn nietige persoon u eraan herinneren dat het Russische recht niet alleen inhoudt het straffen, maar evenzeer het redden van een verloren mensenkind? Laat bij andere volkeren de letter van de wet en de straf prevaleren, bij ons evenwel gaat het om de geest en het inzicht, de redding en de geestelijke hergeboorte van de verloren gegane mens.

Slootweg bespreekt de Bijbelse betekenissen en de theologische achtergronden van de legende. De grootinquisiteur richt zich tegen Christus en tegen de geest van de liefde, die hij voor deze wereld niet geschikt acht. Volgens de grootinquisiteur werkt de boodschap van Christus’ boodschap van vrijheid en liefde niet. De grotere gerechtigheid van de liefde is onhaalbaar voor de mens. Het is te elitair. Uit liefde voor de mensheid is een aangepast christendom het hoogst haalbare: een legistisch en juridisch christendom, zonder de last van vrijheid en geweten. Het hoogst haalbare is een barmhartige kerk die voorziet in wat mensen echt willen: vrede en veiligheid, de verzekering van het voortbestaan, door rigide wetten en procedures.

Om zijn verhaal kracht bij te zetten, verwijst de grootinquisiteur naar het verhaal van Christus in de woestijn. Na zijn doop ging hij 40 dagen vasten in de woestijn, waar hij bezocht werd door Satan. Christus wees diens drie verzoekingen af, maar nu heeft de kerk ze alsnog aangenomen. Dat is wat de grootinquisiteur Christus verwijt: uit liefde voor de mens had Christus het aanbod van Satan aan moeten nemen.

Het is de kunst van Dostojevski dat hij het vertoog van de grootinquisiteur uiterst verleidelijk en heel logisch doet klinken. Maar al mag, wat hij zegt, nóg zo aannemelijk en aantrekkelijk klinken, voor de zwijgende Christus klaagt hij zichzelf daarmee aan: de gerechtigheid gaat zijn logica te boven.