Bijeenkomst 3: Dostojevski in rechtsfilosofisch perspectief
Ziet u, heren, de rede is iets positiefs, dat staat buiten kijf, maar de rede is slechts de rede en bevredigt alleen het verstandelijke vermogen van de mens, maar het willen is een uitingsvorm van het hele leven, dat wil zeggen van heel het menselijk leven, de rede en alle soorten orenkrabberij inbegrepen. En hoewel het leven zoals het zich daarin uit vaak niet veel fraais blijkt te zijn, is het toch het leven, en niet alleen maar een vierkantsvergelijking.
(Aantekeningen)

Toen kwam ook de wetenschap tot hen. Toen zij verdorven waren, begonnen zij over broederschap en humaniteit te spreken en begrepen ze deze ideeën. Toen zij misdadigers werden, vonden zij het recht en de wet uit en schreven wetboeken vol om de gerechtigheid te beschermen; om het recht zeker te stellen werd de guillotine uitgevonden.
(De droom)

Fjodor Michailovitsj Dostojevski (1821-1881) wordt beschouwd als een van de grootste schrijvers van de negentiende eeuw. Hij is van ongekende invloed geweest op schrijvers en filosofen waaronder Nietzsche, Sartre, Kafka en Camus, auteurs die later in deze leergang uitgebreid aan bod komen. Nog voordat Nietzsche zijn dolle mens liet uitroepen dat God dood is, werkte Dostojevski de veranderende verhouding tussen mens en God al in meerdere literaire teksten uit: ‘Als God dood is, is alles geoorloofd’. Maar in tegenstelling tot Nietzsche, die zijn heil zocht in het overwinnen van de mens zonder God, keert Dostojevski juist terug naar het christelijk geloof in God en de onsterfelijkheid.

Broederschap en het recht
Dostojevski's christelijk geïnspireerde boodschap biedt een onmisbare bron van inspiratie. Zijn werk kenmerkt zich door een verlangen naar menselijkheid, naar eenvoud en liefde. Voor het recht zijn deze thema's buitengewoon belangrijk. Het moderne recht is in hoge mate gevormd door het zeventiende- en achttiende-eeuwse Verlichtingsdenken, waarin kennis en wetenschap centraal staan. Dit rationeel- wetenschappelijk denken domineert ook het huidige recht en de rechtswetenschap.

Dostojevski vestigt echter de aandacht op broederschap en aandacht voor de concrete naaste. Op scherpzinnige wijze onthult hij hoe het Verlichtingsdenken de concrete ander tekort doet. Hij toont indringend wat het gevaar is wanneer een persoon zich enkel door zijn rede of door een idee laat leiden en wat er gebeurt wanneer we de ander en de wereld begripsmatig willen vangen en (be)grijpen. Dostojevski confronteert de lezer met gevaarlijke consequenties van het Verlichtingsdenken: de verhouding tot de ander verkilt en versteent, waardoor de wereld van individualisme en vervreemding wordt opgeroepen. Voor het recht betekent dit dat voor menselijkheid en broederschap geen plaats is. Kan dan nog sprake zijn van rechtvaardigheid?

Twee werken: Aantekeningen en De droom
Tijdens deze derde bijeenkomst geeft Claudia Bouteligier een introductie tot deze rechtsfilosofische dimensie van Dostojevski. Hiertoe worden het korte verhaal De droom van een belachelijk mens. Een fantastische vertelling (1877) en de roman Aantekeningen uit het ondergrondse (1864) besproken. Beide werken bevatten kernthema's van Dostojevski. Zijn kritiek op het rationalisme, de strijd tussen het hart en het verstand; de morele wedergeboorte door middel van een droom en ten slotte de inspiratie van christelijke compassie en liefde die tot transformatie en wedergeboorte kan leiden.